Наименование памятника: Городище Актобе-Лаэти
Типологическая принадлежность: памятник археологии
Периодизация памятника: XIII-XV вв.
Местонахождение памятника: Атырауская область, город Атырау, 2 км к востоку от села Томарлы
Исторические данные: Впервые археологические обследования г. Ак-Тюбе проведены М.С.Мерщиевым в 1965 г. Систематические раскопки начаты с 1974 г. Волго-Уральской экспедицией института археологии АН СССР под руководством Л.Л. Галкина. Они велись в 1975 г., 1977, 1978, 1979 г., 1981 г. по открытому листу, выданному Институтом истории, археологии и этнографии АН Каз. ССР на имя Галкина Л.Л. Коллекция с поселения хранятся в Гурьевском областном историко-краеведческом музее.
Город Актобе эквивалентен бывшему итальянскому городу Лаэти на карте. В связи с этим сочетается с названиями Актобе (Лаэти, Тендык). В средние века караваны из городов Золотой Орды проходили через Актобе в Хорезм, Иран. Город был одним из самых процветающих городов Золотой Орды в Прикаспийской низменности в ХIII –ХVвеках. По словам топографа А. Алексеева, у местных казахов сохранилась следующая легенда о городе. По его словам, когда-то городище был портовым городом монголов, то есть Золотой Орды. Поселение погибло в результате повышения уровня Каспия в ХIV в. Оно было затоплено стоявшими высокопаводковыми водами р. Урала.
Говорят, что разбросанные по городу кости остались от этого наводения.
Описание памятника: Городище Актобе площадью 200х80 м. имеет уникальную сохранность культурного слоя. Культурный слой мощностью 0,15 до 60 см. состоит из леса с обильным включением костей животных, фрагментов керамики.
Городище "Ак-Тобе" представляет собой остатки Золотоордынского ремесленного поселка возникшего и существовавшего в ХIII -ХIVв.в. на караванном пути из Нижнего Поволжья в Среднюю Азию.Оно не повреждена была поздними перекопами, так как долгое время находилось под водой в период высокого состояния под Каспием. Оно обсохло в 50-е г.г. ХХ века. С момента сушки городище активно начало разрушаться. Оно вытаптывается скотом, культурный слой нарушается грунтовыми дорогами, стихийно проложенными через него. Благодаря долгому нахождению под водой культурный слой имеет плотную структуру. Характерной особенностью городища является относительно хорошая сохранность планировки усадьб древнего поселения, стены которых отчетливо просматриваются на поверхности. Незначительный культурный слой стены нарушен поздними захоронениями, которые, однако, не повредили цельности данного археологического комплекса. Характер находок показывает, что на поселении существовали мастерские по изготовлению изделий из металла, стекла, железа, кости, ювелирные мастерские, которые обслуживали проходящие через поселок торговые караваны. Из находок следует назвать: литейные формы, керамические сосуды, бусы, перстни, браслеты из пестового стекла, золотую монету XIV века, отходы ювелирного производства. Главнейшая находка отчетливая планировка усадьб древнего поселения. В настоящее время эти экспонаты хранятся в историко-краеведческом музее Атырауской области.
Статус памятника: Памятник историко-культурного наследия местного значения
Ескерткіштің атауы: Ақтөбе-Лаэти қалашығы
Типологиялық тиістілік: археология ескерткіш
Ескерткіштің кезеңділігі: XIII-XV ғғ
Ескерткіштің орналасқан жері: Атырау қаласы, Томарлы ауылынан шығысқа қарай 2 км
Тарихи деректер: Қалашыққа алғаш рет 1965 жылы М.С. Мерщиев археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді. 1974-1981 жылдар аралығында СССР ҒА Археология институтының Еділ-Орал бойы экспедициясы Л.Л. Галкиннің жетекшілігімен жүйелі түрде қазба жұмыстар атқарылды.
Ақтөбе қаласын бұрынғы Итальяндық картадағы Лаэти қаласымен баламалайды. Осыған орай, ол Ақтөбе (Лаэти, Теңдік) атаулары қоса аталады. Ортағасырда Алтын Орда қалаларынан шыққан керуендер Хорезм, Иранға Ақтөбе арқылы өткен. Қала ХІІІ-ХV ғасырларда Каспий маңы ойпатындағы Алтын Орданың гүлденген қалаларының бірі болған. Топограф А.Алексеевтің жазуы бойынша жергілікті қазақтар арасында қалашыққа қатысты келесідей ақпарат сақталған. Ол бойынша «қалашық ертеректе моңғолдардың, яғни Алтын Орданың портты қаласы болған. Бірақ, кейін теңіз суы тасып, төбені айнала су басқан. Осыған орай, бұл аймаққа келген халық су тасқынының ұзаққа созуылуына байланысты шығынға ұшыраған. Қазіргі уақытта қалашық үстінде шашылып жатқан сүйектер осыдан қалған» деп айтылады.
Ескерткіштің сипаттамасы: Қалашықтың көлемі 200х80 метр, мәдени қабатында қалыңдығы 0,15-60 см болатын мал сүйектері мен керамика фрагменттері кездеседі.
Ақтөбе қалашығы Алтын Орда кезеңіндегі керуен жолдың бойында ХІІІ-ХІV ғасырларда құрылып, өмір сүрген. Қалашық ХІV ғасырда Каспий теңізі деңгейінің көтерілуі салдарынан жойылған болуы мүмкін. Теңіз суы қайтқаннан кейін, яғни, ХХ ғасырдың 50-жылдардан бастап қалашық үстінен сүрлеу жолдар салынып, малдардың таптауымен мәдени қабаттары бүліне бастады. Дегенмен, көп жылдар бойы су астында болғандықтан мәдени қабатының құрылымы тығыз және тұрғын жайлардың орындары мен қабырғалары жақсы сақталған. Табылған жәдігерлерге қарап бұл жерде темір, шыны, сүйек, сәндік бұйымдар өңдейтін шеберханалардың болғандығы дәлелденіп отыр. Олардың ішінде арнайы құйылған пішінді заттар, керамикалық ыдыстар, моншақтар, жүзіктер, шыныдан жасалған білезіктер, ХІV ғасырға жататын алтын тиын және т.б. бар. Қазіргі таңда бұл жәдігерлер Атырау облысы тарихи-өлкетану музейінде сақталған.
Ескерткіштің мәртебесі: Жергілікті маңызы бар тарихи-мәдени мұра ескерткіші
Monument name: Settlement Aktobe-Laeti
Typological affiliation: Archeology
Periodization of the monument: XIII-XV century
Location of the monument: Atyrau region, Atyrau city, 2 km east of the village Tomarly
Historical data: The settlement "Ak-Tobe" represents the remains of the Golden handicraft village emerged and existed in the XII — XІV centuries on the caravan route from the Lower Volga region to Central Asia. The nature of the finds shows that in the settlement there were workshops for the manufacture of products from metal, glass, iron, bone, jewelry workshops, which served the trade caravans passing through the village. The settlement died, probably due to an increase of the Caspian sea level in XІV century. It was flooded by the high-flood waters of the river Ural. First archaeological surveys in the settlement Ak-tobe were conducted by M.S.Mershnev in 1965. Systematic excavations began in 1974 by the Volga-Ural expedition of the Institute of Archeology of the USSR Academy of Sciences under the leadership of L.L. Galkin. They were conducted in 1975, 1977, 1978, 1979, 1981 according to an open sheet issued by the Institute of History, Archeology and Ethnography of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR in the name of L.L. Galkin. The collection from the settlement are stored in the Guryev Regional Local History Museum.
The Aktobe settlement with an area of 200 x 80 m has a unique preservation of the cultural layer. It was not damaged by late digging, as it was under water for a long time during a high state under the Caspian Sea. It dried out in the 50s of XX century. Since drying, the settlement actively began to collapse. It is trampled by livestock; the cultural layer is disturbed by dirt roads spontaneously laid through it. The cultural layer, 0.15 to 60 cm thick, consists of a forest with abundant inclusion of animal bones and fragments of ceramics. Due to the long stay under water, the cultural layer has a dense structure. A characteristic feature of the settlement is the relatively good preservation of the layout of the estates of the ancient settlement, the walls of which are clearly visible on the surface. An insignificant cultural layer of the wall was disturbed by late burials, which, however, did not damage the integrity of this archaeological complex. Among the finds should be named: casting molds, ceramic vessels, beads, rings, pestle glass bracelets, a 14th century gold coin, jewelry production waste. The main find is the distinct layout of the estates of the ancient settlement.
Description of the monument: Settlement Aktobe with an area of 200 x 80 m.
Monument status: Monument of historical and cultural heritage of local significance