Ескерткіш атауы: Сарайшық қалашығы
Типологиялық тиістілігі: археология ескерткіші
Ескерткіш кезеңділігі: ХІІІ–ХVІ ғғ.
Ескерткіштің орналасқан жері: Атырау облысы, Махамбет ауданы, Сарайшық ауылынан шығысқа қарай 1,5 км.
Тарихи деректер: Сарайшық қалашығы зерттеушілердің жазбаларында XVIII ғасырдың ІІ жартысынан бастап кездеседі. Алайда археологиялық ғылыми-зерттеу жұмыстарын 1937 жылы Н.Арзютов, 1950 жылы ұлттық археология мектебінің негізін қалаушы Ә.Марғұлан жүргізеді. Одан кейінгі ғылыми жұмыстар 1996-2009 жылдар аралығында Ә.Марғұлан атындағы археология институтының Батыс Қазақстан археологиялық экспедициясымен (жетекшісі, т.ғ.д. З.Самашев) жүргізілді.
Сарайшықтың пайда болуы туралы бірнеше деректер бар. Соның ішінде Әбілғазы Баһадүрханның шежіресіне сәйкес, қалашық Алтын Орда дәуірінде Батый мен оның бауыры Берке ханның тұсында, яғни, ХІІІ ғасырдың ІІ жартысында пайда болған. Сарайшық 300 жылдан астам уақыт Батыс пен Шығыс елдерін жалғастырған Жібек жолының бойында саяси-экономикалық маңызы бар қалалардың бірі болды. Ол алғашында Алтын Орданың басты қалаларының бірі болса, кейін Ноғай Ордасының, XVI ғасырдың бас кезінде Қасым ханның тұсында Қазақ хандығының астанасы болды.
Ескерткіш сипаттамасы: Сарайшық қалашығы Жайық өзенінің оң жақ жағалауында орналасқан. Мерзімі XIII-XVI ғасырларды құрайды. Қалашық аумағы 100 гектардан астам жерді алып жатыр. Дегенмен, оның мәдени қабатының солтүстік бөлігі Жайық өзенімен шайылып кетсе, батыс бөлігін мұсылмандар зираты алып жатыр, ал шығыс бөлігінің бір шетінде Сарайшық ауылы салынған.
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде көптеген жәдігерлер, оның ішінде штапнованная, қоладан жасалған көптеген бұйымдар, айналар, әшекейлер, ыдыс-аяқ, сақиналар, темір пышақтар, шыны, Алтын Орда монеталары және өзге де заттар табылды.
Ескерткіш мәртебесі: Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші
Наименование памятника: Городище Сарайчик
Типологическая принадлежность: памятник археологии
Периодизация памятника: ХІІІ–ХVІ вв.
Местонахождение памятника: Атырауская область, Махамбетский район, в 1,5 км к востоку от села Сарайчик
Исторические данные: Городище Сарайчик встречается в записях исследователей со второй половины XVIІ века. Однако, археологические исследования проводились в 1937 г. Н. Арзютовым, в 1950 г. – основателем Национальной школы археологии А. Маргулан. Последующие научные работы проводились в период с 1996 по 2009 годы Западно-Казахстанской археологической экспедицией Института археологии им. А. Маргулана (руководитель, доктор технических наук З.Самашев).
Есть несколько фактов о происхождении Сарайчика. Согласно летописи Абельгазы Бахадурхана, поселение появилось в эпоху Золотой Орды во времена правления Батыя и его брата Берке-хана, то есть во второй половине ХІІІ века. Более 300 лет Сарайчик был одним из городов политического и экономического значения на Шелковом пути, соединявшим Запад и Восток. Первоначально он был одним из главных городов Золотой Орды, а позже стал столицей Казахского ханства Ногайской Орды в начале XVI века при Касым-хане.
Описание памятника: Городище Сарайчик расположено на правом берегу р.Урал. Период ХІІІ- XVI вв. Территория города составляет более 100 га. Топография городища почти не восстанавливается, т.к. большая часть его разрушена и смята разливами р. Урал. Тем не менее, северная часть его культурного слоя размыта рекой Урал, западная часть занята мусульманским кладбищем, а восточная часть занята поселком Сарайчик.
Во время археологических раскопок было найдено множество артефактов, в том числе штампованных, множество бронзовых предметов, зеркал, украшений, утвари, перстней, железных ножей, стекла, монет Золотой Орды и других предметов.
Статус памятника: Памятник историко-культурного наследия республиканского значения.
Monument name: Saraichik town
Typological affiliation: archeology
Periodization of the monument: ХІІІ–ХVІ centuries.
Location of the monument: Atyrau region, Makhambet district, 1.5 km east of Saraichik village
Historical data: The settlement Saraichik / Sarai-Dzhuk / apparently corresponds to the medieval town Saksim, according to the Arabic sources of the 11th century. S.P. Tolstov believes that the city was built in the X-XI centuries by Khorezm colonists on the caravan routes in the Lower Volga region. The rapid development of the city has happened between 13th and 14th centuries. It was repeatedly mentioned by Arabic-Persian sources as a large city and trading center of the Golden Horde in the way from Europe to Central Asia and China, which was followed by caravans. In 1395 it was apparently destroyed by the troops of Timur.
Description of the monument: The settlement Saraichik is located on the right bank of the Ural River, reaching a height of 4.5-5 m. The topography of the settlement is almost not restored, because most of it was destroyed and crushed by the floods of the Ural River.
The size of the settlement can be judged by the powerful cultural layer more than three meters thick, which can be traced in the cut of the right bank of the river at a distance of 1.5 mm. In the cultural layer, the remains of building structures alternate with the remains of burials, which is due to the periodic destruction of the town. The settlement was built by a rampart, which is almost not preserved. The monument is multilayered, with three building horizons: XI-XII-XIII-XIV-XVI centuries. The best explored layer of the Golden Horde time: the remains of a mazar and Muslim skips, residential houses built of adobe bricks. They are characterized by a kan-therm heating system. A brick kiln with a vaulted fire chamber with heat-conducting channels /surviving part: length 4.4 m, height 1.65 m/ and a firing chamber /4.5x3.5 m/ was found.
A large collection of glazed and non-glazed ceramics, including stapled ones, numerous items made of bronze /mirrors, jewelry, dishes, rings/, iron /knives/, glass, Golden Horde coins were found.
Monument status: In the state list of historical and cultural monuments of republican significance in Atyrau region